Díli, yokalaumedia.com (11/11/2023) – Konflitu sira ne’ebe mosu iha sosiedade entre grupu arte marsial no grupu arte ritual iha ne’ebe rezulta oho malu, baku malu, tuda malu, duni malu, sunu uma, no sira seluk tan ne’e nu’udar kauza estrutural no sistemátiku, tanba ne’e estadu liu husi governu presiza halo aproximasaun ho multidixiplinar hodi hatene ninia kauza ba problema refere.

Akademista Jose da Costa Sure, afirma katak problema ida mosu sempre iha nia kauza, ninia kauza sira maka ekonomia, polítika, edukasaun, socisiál, kulturál no sira seluk tan.

See konflitu ne’e mosu karik nia kauza ne’e ekonomia, entaun governu nu’udar ezekutadór iha kompetensia tomak hodi hadi’a ekonomia sosiedade sira nian, karik edukasaun entaun hadi’a ekukasaun, karik polítika entaun hadi’a polítika, la’os sem hatene ninia kauza, maibe hatene de’it maka halo lei hodi taka de’it, ne’e la lójika. Será ke taka arte marsiál no arte rituál refere, problema oho malu, baku malu, tuda malu laiha ona, la’e, sei iha no sei organizadu no espanda liu tan? Tanba Timor-Leste iha ona esperiensia loke no taka GAM no GAR? Uluk governu hasa’i rezolusaun ida hodi taka arte marsial no ritual, maibe problema nafatin mosu iha fati-fatin liu-liu joven sira, husi ne’e ita nota katak, taka arte marsial ka ritual ne’e la’os alterntivu di’ak hodi solusiona problema estrutural ida ne’e. Hanesan estudante atu dehan de’it katak problema hirak ne’e mosu tanba falla iha natureza polítika hanesan poder, modelu dezenvolvimentu ka polítika públika no distribuisaun ne’ebe estadu ida ne’e iha,” afirma Jose, iha kampus sentrál UNTL, bainhira husu nia hanoin konaba konflitu sira ne’ebe kontinua mosu, 09/11 ne’e.

Estudante Direitu ne’e kestiona mos kona-ba reativasaun GAM no GAR husi oitavu governu nian no iha mandatu governasaun nian ida agura  (IX governu) ne’ebe hakarak atu taka hikas fali GAM no GAR maibe la fo razaun ne’ebe klaru ba publiku.

Oitavu Governu maka loke fali arte marsiál no rituál iha tinan hirak liu ba, maibe sem razaun fundamentu ida katak, tanba saida mak loke? no nonu governu agora mos hano’in atu taka fali, maibe ne’e mos nafatin sem razaun fundamentu. Tuir ha’u hatene katak, oitavu governu loke tanba hakarak arte marsiál no rituál fo votus ba sira iha eleisaun sira liu ba, maibe la atinji no nonu governu agora ne’e mos hanoin atu taka fali tanba sira hakarak nasaun ne’e hakmatek, maibe hirak ne’e hotu ha’u hano’in katak sei la atinji no konflitu sei mosu nafatin iha fati-fatin no sei organizadu liu tan. Tanba ne’e atu dehan katak, estadu no governu ida ohin loron ne’e uza grupu arte nia naran, uza joven nia naran hodi sai de’it sira-nia instrumentu polítiku hodi atinji sira-nia interese partikular, katak liu tiha ida ne’e laiha ona fuan no métodu ida di’ak hodi solusiona sira-nia problema. Tanba ne’e lei ka dekretu lei ne’ebe sira prodúz no reprodúz nakonu de’it ho sira nia inetrese partikular iha ne’ebe la neutru no la fó justisa ba ema hotu,” kestiona Estudante Akademista.

Universitariu ne’e sublina liu tan katak arte ida mosu tmba kondisaun ida hodi luta kontra injustisa sosial ne’ebe akontese iha estadu ida .

Ikus liu atu dehan katak, arte ida mosu ne’e la baibain, maibe tanba kondisaun ida, hodi eziste luta kontra ekonomia-polítika ne’ebe la justu, diskriminativu, esplorativu, la umanidade iha estadu ida. Tanba ne’e sujere ba arte marsial no ritual sira iha teritóriu Timor laran tomak katak, la’os imi mak inimgu ba malu, maibe imi-nia inimigu ka ita hotu nia inimigu lolos mak Sistema ekonomia-polítika ida ohin loron iha ne’ebe halo distribuisaun ba rekursu sira ne’ebe nakonu ho desiguldade no diskriminativu. Ho ne’e mai ita hamutuk hodi unifika forsa hodi luta hasoru Sistema ida ohin loron ne’e, hodi hari’i fali sosiedade ida ho umanidade, igualdade, justu, sem esplorasaun husi ema ba ema no husi Sistema ba ema,” tenik Nia.

Reportagem: Joanito Rangel

 6,877 Tatal Lee,  1 Views Today