Díli, yokalaumedia.com (30/08/2023) – Timor-Leste komemora loron konsulta popular ba dala 24 hanesan los invazaun iha Timor durante tinan 24, ne’ebe ita bele dehan loron ohin, 30 de agosto de 2023, hanesan loron reafirmasaun independensia timor-oan sira nian, ne’ebe atu dehan karik timor-oan tenki livre husi problema dezempregu, tenki livre husi problema sosiál sira, foin sa’e tenki livre husi ona konflitu no problema sira seluk ne’ebe la fo biban ba dame no hakmatek hodi garante dezenvolvimentu nasionál ida di’ak iha ita nia rain.

Loron ohin mos ema ua’in mak reflete konaba loron importante ne’e, ba sá loron ne’e mos bele relembra momentu kruel sira iha pasadu no bele mos inspira foin sa’e timor oan sira atu ho firme hakat ba futuru ida nakonu ho prosperiedade.

Akademista UNTL, José da Costa Sure, haktuir katak durante decada II resin ona Timor-Leste hamrik hanesan estadu ida indepedenta ne’ebe mai husi luta naruk ida, dezde ukun kolonializmu Portugés no invazaun ilegal Indonezia nian.

“Timor-oan la livre iha nia rain rasik, nakonu ho opresaun, intimidasaun, esplorasaun, tortura husi ukun Kolonial ne’ebe lidera husi Salazar. Hafoin ida ne’e Timor-oan ne’ebe iha intelektual konsege halibur malu la’o ho Edukasaun Popular, ne’e metode ida oinsa atu konsentiza no kosensializa povu Maubere tomak hodi konsiente katak ukun kolonial ne’e dodok, a’at, nakonu ho supa no esplorasaun. Hafoin Iha loron 28 fulan Novembro, tinan 1975 Timor-oan konsege proklama ninia Indepedensia hodi hasai povu husi opresaun, intimidasaun, tortura, eskravidaun, esplorasaun. Maibe liu tiha loron balun de’it, invazór ilegal Indonesia ne’ebe tama ita-nia rain ho forsa oioin husi tasi, lalehan no rai-maran hodi invade ita-nia rain no haterus liu tan ita-nia povu ho matan-be’en, ran fakar husi foho to’o tasi no barak mate rate la’ek, maibe ho Falintil ne’ebe nu’udar liman kro’at povu Maubere nian ne’ebe aten-brani hodi eziste, reziste no persiste hodi luta kontra forsa ilegal ida ne’e durante 24 anos no konsege hakotu iha loron 30 de Agustu, tinan 1999”, relembra Sure.

José Sure mos sublina katak Loron 30 fulan Agusto, tinan 1999, nu’udar loron determinasaun ba povu no rai ida ne’e nia destinu ho pregu iha ne’ebe ho porsentu 78,5%, katak Timor-Leste ukun-an no livre ona, signifika katak sai husik ona ukun a’at husi invasaun Indonesia nian.

Tuir lider revolusionáriu Samora M. Machel hateten katak, ukun an lolos la’os troka de’it bandeira inimigu nian no ita nian, la’os troka de’it kulit mutin ba metan, la’os troka de’it governante husi rai-liur, tau fali ita-nian, maibe ukun-an lolos maka tenki harahun Sistema Ekonomia-Polítika ida ne’ebe loron ba loron kontinua hanehan, esplora no supa povu Maubere ida ne’e.

Universitáriu UNTL ne’e mos kestiona konaba despezu sira halo husi governu hba vendedor ambulante sira iha kapital Timor-Leste, tan tuir nia katak asaun ne’e nu’udar asaun neo-kolonial ida.

“Realidade ohin loron ita hare’e momo’os katak, kolonialista sei eziste nafatin ne’ebe ho karakter foun “Neo-Kolonialista”. Neo-kolonialista maka timor-oan rasik iha ne’ebe kontinua halo esplorasaun, intimidasaun, opresaun, hanehan no forma sira seluk tan hasoru nafatin povu Maubere ida ne’e. Husi ne’e ha’u ho aten-brani hateten katak, ukun-an ida ne’e ba de’it elite polítiku, ekonómiku no simbóliku, maibe ba povu Maubere folin la’ek. Hino Nasional “Pátria-Pátria” hateten katak, “TERRA LIVRE E POVU LIVRE”, maibe faktu mostra ba ita hotu katak, rai livre ona maibe povu seidauk livre iha ukun-an ida ne’e tanba ukun na’in sira ohin loron em nome da lei kontinua duni, baku Vendedor ambulante sira iha dalan ninin ne’ebe buka rendimentu oituan hodi sustenta nia moris loro-loron nian no kontinua dudu povu maubere ida ne’e ba ninin ho aparellu represivu Estadu nian(lei no forsa) hodi loke espasu ba poder ekonómiku sira hodi okupa espasu mamuk sira ne’e hodi kontinua halo esplorasaun ba povu Maubere ida ne’e”. kestiona José.

Nia husu ba estudante, joven no traballador hotu iha timor laran tomak no iha tasi-balun atu unifika forsa hodi harahun Sistema a’at ida ohin loron ne’ebe kontinua hanehan no esplora povu maubere ida ne’e ho dalan halo mudansa radikal ba estrutural ekonomia-politika ohin loron nian hodi nune’e rekonstroi sosiedade ida justu, fraternu, harmónia, humanizmu, igualitáriu no laiha esplorasaun.

Reportagem: Joanito Rangel

 14,753 Tatal Lee,  1 Views Today