Aniversáriu Proklamasaun Indepedénsia Unilaterál: Entre Festa no Reflesaun Krítiku

Hakerek-na’in : JOSÉ DA COSTA SURE (28/11/2023)

Ba da-huluk ha’u-nia sentimentu kondolénsia profundu ba ita-nia Erói no Eroína sira ne’ebe dedika sira nia an tomak ba Luta Libertasaun Nasional. Luta no reziste kontra Kolonializmu durante tinan naruk nia laran, luta kontra esplorasaun, injustisa, diskriminasaun, opresaun, korupsaun, barak mate rate la’ek, tan defende nia soberania, hakarak Independente ida mesak, lakoi moris tan iha ukun Kolonial no neo-koloniál nia orientasaun.

Ukun Koloniál nia dodok, nia dois, nia a’at maka halo Povu Maubere la livre iha nia rain rasik, maibe sai fali atan ba grupu elite minoria(kolonial) ida ne’e nia ukun. La livre hodi asesu edukasaun, saúde, movimentasaun, formasaun, polítika no sira seluk tan. Ema ne’ebe asesu ba saúde ba edukasaun maka ema sira ne’ebe liurai nia oan no ba ema sira ne’ebe hakru’uk no konkorda ba sistema kolonizadór refere. Povu Maubere nia oan la asesu no kontinua sai analfabetizmu halo sai objetu no atan beibeik ba sira.

Ho hahalok moruk no dodok iha hirak ne’e, depois de Revolusaun dos Cravos iha Portugal, Timoroan matenek halibur malu, hanesan Francisco Xavier do Amaral, Nicolau dos Reis Lobato, Marí Alkatiri, José Manuel Ramos-Horta, Francisco Borja da Costa no sira-nia kompatriota sira seluk hodi konsensializa povu hodi hari’i partidu ida naran, ASSOCIAÇÃO SOCIAL DEMOCRÁTICA TIMORENSE (ASDT) iha 20 de maio de 1974, iha ne’ebe halo tranzisaun ba movimentu FRENTE REVOLUCIONÁRIO DE TIMOR-LESTE INDEPEDENTE (FRETILIN) iha loron 11 fulan Setembro tinan 1974.

FRETILIN nu’udar movimento vanguarda povu Timor-Leste nian, iha ne’ebe buka unifika no reúne forsa nasionalista hotu-hotu ho objetivu ida katak: Liberta Pátria no Povu husi ukun kolonializmu nia polítiku, ekonómiku, sosiál, kultural no kualkér forma dominasaun sira seluk no esplorasaun husi ema ba ema no Sistema ba ema.

Loron 28 fulan Novembro tinan 1975 nu’udar loron istóriku, iha ne’ebe Povu Timor-Leste-FRETILIN Proklama ninia Indepedénsia Unilateralmente husi Portugal ba mundu, katak hakarak Indepedénsia ida total, kompleta no kondisionadu. Povu Maubere tenki livre husi opresaun, intimidasaun, eskravu, torturasaun iha ukun kolonial durante tinan atus ha’at limanulu itál(450 itál).

Timor-Leste nia Indepedénsia la’os entrega nu’udar ezmola, la’os monu husi lalehan, la’os entrega nu’udar prezente, maibe nu’udar vontade no luta koletivu povu tomak nian maka ita hada’u no konkista husi inimigu Kolonializmu nia liman.

Indepedénsia total no kompleta katak, estadu Timor-Leste tenki indepedente no Demokrasia iha polítika, ekonomia, sociál no kultural. Demokrasia iha polítika, ekonomia, sosiál no kulturál katak povu tenki partisipa ativa ka direita iha prosesu foti desizaun tomak, serbisu ativu iha produsaun no asesu ba saude, edukasaun, formasaun no sira seluk tan ne’ebe hanesan no sem diskriminsaun.

Hatu’ur ona iha Suprema da lei Konstituisaun RDTL 1975, artigu 1˚ hateten katak, “A República  Democrática de Timor-Leste é uma Nação Soberana, una e indivísivel, anticolonialista, antineocolonialista e anti-imperalista nascida, de uma forte resistência popular generalizada de luta contra o colonialismo português e o imperalismo, sob justa direção da única e legítima vanguarda do povo Maubere, a Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente­­-FRETILIN”.

Tanba sá anticolonialista, antineocolonialista e anti-imperalista?

Tanba minoria mak kaer poder no privatiza poder hodi foti desizaun benefisia ba nia an no ba nia aliadu sira, sem partisipa husi povu. Halo limitasaun ba povu Maubere, laiha liberdade ba movimentasaun no espresaun. Halo ita sai atan no subjuga de’it ba sira no moris tuir de’it sira-nia orientasaun. Halo nune’e forsa ne’ebe úniku no konsege harahun sira maka Forsa Povu nian no Povu Maubere konsege hadau no kaer poder iha momentu ne’eba.

Teki-teki iha de’it loron balun, inimigu ne’ebe hanaran Neokolonialista (Invazores Indonésia) invade iha ita-nia rai ho forsa oioin husi tasi, rai-maran no lalehan, iha ne’ebe apoiu husi nasaun Imperalista Kapitalsta sira hanesan América no Australia, tanba de’it Estadu Timor-Leste ne’ebe lidera husi Partidu FRETILIN ne’ebe sadere an ba Ideolgia Marxista-Leninista-Maoista. Ne’ebe sira hanaran FRETILIN Komunista, no sira dún ho propaganda baratu ida, katak kontra Relijiaun, o-nia frikoan mak ha’u-nia ferikoan no sira seluk tan, maibe sira bosok.

Komunizmu katak nu’udar Sistema ideologia-polítika rai ida nian iha ne’ebe halo distribuisaun ba rekursu hanesan ba ema hotu no hakarak halakon propriedade privada ba komún, no hakarak halakon sosiedade ne’ebe iha estrutura klase, katak hakarak sosiedade ida iguál, fraternu, justu no sem klase. Sistema Sosializmu-Komunizmu mak nu’udar halo antíteze ka kontraria ba Sistema Kolonialista, Kapitalista no Imperalista.

Ho hahalok brutalizmu neokolonialista Indonézia nian, halakon timoroan barak nia vida, maibé FALINTIL ne’ebe forsa FRETILIN no povu tomak nian hamutuk ho povu kontinua organiza luta reziste to’o ita hadau poder iha 30 de Agostu de 1999 ho vontade luta koletivu no konsulta popular, no ita restaura hikas ita-nia Indepedénsia iha 20 de maio de 2002.

Objetivu luta ida ne’ebe mak hakarak liberta Pátria no liberta Povu. Pátria ita libertada. Oinsá ho libertasaun Povu ohin loron?

Ho komprimísiu ne’ebe sira uluk halo, katak bainhira ita ukun an povu mak tenki moris di’ak uluk. Tebes ka, povu moris di’ak ona iha ukun an dékada rua ida ne’e? La’e, grupu minoria ne’ebe uluk hanaran progresista revolusionáriu ne’ebe mak ohin loron halai ketak husi povu maubere mak moris di’ak no kontenti mesak. Sira ne’e ohin loron ita hanaran reaksionáriu no konservativu radikál. Povu sai instrumentu eh objetu ne’ebe elite politíku sira koloka tuir sira-nia interese no domina povu nia hanoin to’o nia isin lolon tomak. Indepedénsia ohin loron ne’e fó naroman ba elite politik minoria no fó nakukun ba povu Maubere maioria.

Será ke Kolonializmu laiha ona? La’e, sei iha, katak kolonializmu ohin loron mai ho karakter foun maka hanaran neokolonializmu, mak timoroan rasik. Ukun ohin loron nafatin la’o tuir poder minoria (kolonializmu) nia ain fatin, iha ne’ebe sira foti desizaun ba nia interese minoria liu husi Orsamento Gerál Estadu ka hanaran OGE. La preokupa ona povu maioria. Povu maioria nafatin moris iha linha pobreza nia laran.

Nu’udar joven tranformadór, intelektuál, akadémiku, estudante. Oinsá ita-nia pozisaun ba loron Proklamasaun ida ne’e? Ita komemora ho festa de’it ka halo reflesaun krítiku no konsensializasaun?

Filozofikamente, ema ka ser-umanu iha nesesidade rua, maka: Nesesidade Materiál no Ispirituál.

Nesesidade material maka da-huluk ema tenki han, hemu, hatais no hela fatin. Hirak ne’e nu’udar nesesidade báziku ema nian loro-loron. Hafoin mak ema bele hala’o nia nesesidade ispirituál maka Polítika, Direitu, Domin, Festa, Edukasaun, Relijiaun, no sira seluk tan.

Tanba ne’e, iha kestaun filozofia, Festa ne’e kestaun sekundáriu. Festa laiha mós ema la mate, maibe hahan mak laiha rezulta ema bele na’uk, mate no mál-nutrisaun. Iha lei dehan katak na’uk ne’e krime no tenki fó pena(kastigu), maibe iha péritu Direitu balun mós hateten katak, iha nasaun soberanu ida maka kiak, mál-nutrisaun, dezempregu hirak ne’e eziste maka rezulta ema ba na’uk, sentidu katak estadu ne’e sala no falla. Husi grupu minoria ne’ebe ohin loron moris di’ak hakarak mak ba de’it mundu ispiritual ka imateriál, katak buka mak rame no festa. Tanba sira-nia nesesidade báziku preensidu. Elite-politik minoria ohin loron komemora de’it ho festa atu halo dominasaun ba ita para ita labele hanoin hetan ko kontinua luta ba libertasaun povu ho total no kompleta. Ideia dominante klase elite nian ne’ebe ohin loron domina ita-nia isin lolon tomak liu husi-nia aparellu ideolójiku hanesan edukasaun, relijiaun, formasaun no sira seluk tan. Ida ne’e mak kultura elite burgézia nain. Sentidu katak, ita la dignifika ona ona luta nain sira iha kontextu libertasaun povu. Maibé, elite minoria ohin loron moral no hanorin ita, oinsá hakru’uk no subordina deit ba sira-nia interese partikulár. Komemorasaun ohin loron la’ek no laiha sentidu ida ke lo’os no justu. Komemorasaun lolos maka ita tenki halo reflesaun krítiku ba ukun ida ohin loron, no ita tenki husu, katak libertasaun povu ne’e to’o ona iha ne’ebe no oinsa kontinua luta ba obra sira ne’ebe ita ita-nia martír sira husik hela mai ita. Ita tenki husu, katak saída mak Indepedénsia? No Indepedénsia ne’e ba sé no ba ida ne’ebe?

Demokrasia ohin loron nu’udar elite burgezia nian. Demokrasia to’o de’it iha eleisaun, maibe liu ida ne’e folin la’ek no hamosu fali ditadura minoria nu’udar sira-nia sistema. Poder iha povu nia liman ne’ebe vijente iha Konstituisaun RDTL, apenas letra de’it, katak letra mortal ka maten, maibe nunka materializa nia an iha sosiedade ida ohin loron. Reprezentante povu nakfilak ba reprezenta an, nia grupu, nia aliadu, nia familia iha Parlamentu nasionál. Parlamentu Nasionál nu’udar paraíso lalehan ba elite sira hodi manifesta no diskuti deit ba sira-nia interese partikulár iha ne’eba. Liu husi lei Pensaun Mensal Vitalísia, lei subvensaun, subsídiu, saláriu no direitu regalia sira seluk. Sira kontenti hamnasa, haklalak no hakilar iha povu maubere nia terus leten. Indepedensia ohin loron fó moris di’ak ba elite burgezia, no fó mál-nutrisaun, kiak no nakukun ba povu maubere.

Sei iha tempu ka la’e ita konsiensializa povu? Será ke luta ba libertasaun nasionál hotu ona?

Sim, sei iha tempu para ita konsensializa povu hodi liberta nia an husi mukit, kiak, mál-nutrisaun. Katak povu maka liberta nian an, laos lider ida. Katak povu mak tenki partisipa direita no ativa foti desizaun ba nia an rasik. Atu to’o iha ne’e mak ita tenki sona ideia progresivu no revolusionáriu ba povu maubere atu sai husi ideia dominante klase elite nian ne’ebe ohin loron moraliza to’o hakru’uk no hakneak.

Luta ba libertasaun nasional seidauk hotu, luta sei naruk, katak a luta nafatin kontinua. Luta ba libertasaun nasional maka atinji moris ida sem esplorasaun husi ema ba ema no Sistema ba ema ho forma sá de’it. Maibe realidade ohin loron, esplorasaun no opresaun sei akontese nafatin ba povu Maubere. Dala barak no dala wa’in elite burgézia moraliza ita para tenki dame no páz. Oinsá mak ita bele dame no páz bainhira ita dezempregu, hamlaha no kiak. Dame no páz ne’e liafuan abstratu ne’ebe mai husi kondisaun konkreta ida. Kondisaun konkreta maka tenki han, hemu, hatais no hela fatin ne’ebe dignu no iha empregu maka hafoin iha dame no paz. La’e maka páz no dame sei la akontese. Iha maka provoka malu, tuda malu no oho malu. Hirak ne’e akontese tanba natureza polítika hanesan poder, polítika públika ka modelu dezenvolvimentu no distribuisaun ne’ebe ohin loron la a favor ba povu maubere. Atu dehan, dame no páz sei la akontese iha burgézia minória ida ne’e nia ukun ohin loron.

Molok atu hakotu, dehan ba ita hotu katak, ita tenki uza perspetiva curiga ka deskonfia ba elite politik nia desizaun no aktu hotu ne’ebe sira deside. Ita tenki husu pergunta no curiga beibeik ba desizaun hotu. La’e, ita hatene mak haku’uk no hakneak de’it ba desizaun ne’ebe sala no la justu. Halo nune’e, ba ita oinsa organiza, mobiliza, unifika no junta forsa povu nian hodi harahun Sistema ida ohin loron no oinsa hadau poder husi neokolonialista sira ohin loron.

Ba ita estudante, akadémiku sira tenki hamout an ba leitura hodi ita bele hatene no deskobre mahukun nia desizaun sira ne’ebe malahuk ba ita, no oinsa ita muda. Sé mak atu muda? Forsa úniku atu halo mudansa mak povu ne’e rasik. Ita tenki hamri’ik iha filleira ida povu Maubere nian, organiza no mobiliza hodi hadau poder tanba ne’e ita-nia direitu, ita mak na’in.

Atu to’o iha ne’e mak hanesan lema Movimento Letras nian ne’ebe dehan: Ita le’e, Ita hatene, Ita muda.

 A LUTA SEMPRE E CONTINUA. A NOSSA VITÓRIA É APENAS QUESTÃO DE TEMPO

 3,245 Tatal Lee,  2 Views Today