Baguia, yokalaumedia.com (12/09/2023) – Ministru Asuntus Kombatente Libertasaun Nasionál (MACLN-sigla Portugéz), Gil Da Costa Monteiro “Oan Soru” partisipa semináriu ne’ebé organiza husi Arquivo Museum da Resistênsia Timorense no veteranus Baguia hodi komemora asaun historika levantamentu armada 11 de agosto 1980 iha Baguia no 30 de agosto 1983 iha Samalari. Semináriu ne’e ho tema “perspetiva rezisténsia iha aspetu istóriku baguia.

Veteranu Luis Oliveira “Oan Fuik” hatete FALINTIL mak ikan, povu mak be’e, FALINTIL rezisti iha ailaran tanba hetan apoiu maka’as husi povu.

“Povu hanesan be, povu nia kontribuisaun barak wainhira falintil rezisti iha ailaran, povu nia kontribuisaun ba falintil iha tipu rua, direta no indereta, kontribuisaun direta mak hanesan povu apoiu direta ba falintil sira hanesan materiál, ekipamentu no aihan ba falintil sira, kontribuisaun indireta mak hanesan, povu nia aihan iha to’os falintil sira foti hodi sustenta hodi satan hamlaha iha ailaran, no seluk tan, fasilita informasaun Haruka ba ailaran, tanba nemak falintil mak ikan, wainhira populasaun la halo to’os no natar, falintil la hetan aihan, Ami nebe servisu iha celula ne’e halo ligasaun komunikasaun, ho ajente sira iha villa. Maibé komando dehan selula tenki akompaña permanente, forsa indonézia hira mak iha baguia, kilat hirak mak iha baguia, servisu ida ne’e todan atu hakarak ka lakohi tenki disiplina no relatoriu haruka ba iha ailaran. Liuhusi moru ligasaun klandestina mak informa ba iha komandu, katak forsa no kilat hira mak iha baguia, batallaun hira mak iha baguia, tanba nemak funu ne’e la’os falintil mak halo funu maibe povu mak halo funu liu huosi kontribuisaun direta no indireta hotu-hotu hamutuk mak lori timor ba ukun rasik-an”, hateten Veteranu Luis Oliveira, iha Baguia, domingu, (10/09) .

Veteranu Candido “Hadomi” iha nia intervensaun hatete iha loron 30 agustu 1983 hahu halo asaltu maibé planu ne’e labele realiza tanba failha.

“Funu ne’e iha hahu, iha hatutan no hakotu, 30 agustu 1983 asaltu iha baguia iha momentu ne’eba  ita nia maluk sira ita nia inan aman sira, destera iha ataúru foin mai semana rua, komandu hakarak halo planu halo asaltu, objektivu husi asaltu ne’e katak cesar fogu (kontak dame) entre falintil ho tni hakotu entaun komandu halo planu iha suku samalari, depois hansip rapi suku defawasi mak halo  levantamentu armada, atu hatudu ba mundu katak relasaun kontak dame ka cesar fogu hakotu ona, falintil hola fali nia pozisaun,hili fila fali halo rezistensia, halo enkontru dala rua ho falintil sira, hodi halo levantamentu armada, iha enkontru dala ikus halo planu estratejiku, iha dia 30 agustus 1983 halo asaltu, hafoin ne’’e halo asaltu iha samalari, asaltu tiha ita nai falintil to’o fali iha defawase realidade la akontese, no ita nia maluk hansip lahalo levantamentu armada, maibé falintil sira la’o deit fali, iha loron 10 setembru 1984, falintil sira mai, tanba asaltu ne’e koloka ona tantara bataliaun 321, sira halo movimentu maka’as entaun iha momentu neba falintil sira dehan sira nia movimentu tenki hatun, 10 fevereiru 1984 mai halo inbuskada iha baliza samalari ho alawa kraik nia klaran e halo inbuskada ne’e falintil sira foti kilat m16 ida, inimigu ida mate, no ita nia saudozu agustinho kaina mos mate no hansip ida mos kanek”, Konta veteranu Hadomi.

Tuir Komunikadu Imprensa ne’ebe públika iha FB, loron segunda-feira (11/09) husi media GMACLN katak Oan Soru husu ba veteranus labele halo buat hotu-hotu, iha ita bo’ot sira nia moris ne’ebé moruk no ita bo’ot sira sente, aban ita komemora loron tranformasaun ASDT ba FRETILIN, tanba nemak prosesu inisiu, tanba sa mak hanaran zona Boaventura, ita nia pensamentu ba ukun rasik-an, hakarak hasai-an husi dominasaun kolonialismu hotu-hotu iha kedas ita nia avon sira nia mehi la’os ita, iha testu ida ita nia maun bo’ot hakerek momentu ne’eba ha’u sei kiik, maibé hau koko le, funu ne’e mai husi Camanasa, Cova,Koto Baba, Laclo, Ulmera, Manufahi, no Viqueque, mehi ba ukun rasik mai husi beiala sira maske sira laiha rekursu ne’ebé diak atu ko’alia kona-ba ukun rasik-an, modelu ne’ebé sira laiha maibé sira nia pensamentu iha tiha ona, hau hakarak agradese mai ita servisu hamutuk, la’o ba oin nafatin lalika lakon esperansa, maske apa sira liu tiha ami sira ne’e liu tuir tan, mas keta haluha istória.

Entertanto Jardim heroes bele halo iha fatin ne’ebé maibé tenki justifika ho restus mortais atus hira, no rihun hira mak atu hakoi ba, mais buat ida mak akontese iha ita nia nasaun, ne’ebé todan kedas ita ida-ida labele responde, timor-leste iha kultura, timor-leste iha istória no timor-leste iha relijiaun, tuir kultura ruin la hetan ba foti deit fatuk, ida ne’e kultura maibé la’os istória,  maibé ita mós iha relijiaun, ida ne’e kontradisaun, kultura ne’’e katuas sira uma lisan tur hamutuk deside, tuir kultura ba foti fatuk mai hakoi tuir kultura mais la’os estadu valoriza istória ne’e sala, ida nemak ita nia problema. Ita seidauk hatene tau sasan lolos hodi fó solusaun. Konaba saudozu prezidente Nicolau Lobato nia ruin, no wainhira hau mai Baucau familia saudozu komandante David Alex Daitula husu tenki halo esforsu hodi buka hetan, hau dehan maluk sira, dala ruma imi hanoin imi mak sente, lae hau mós sente tanba hau mós partense, maibé se ita la hetan karik ita nain hira, tur nonok tane hasan tur hateke deit lae, merese hanesan timor oan tenki dehan lae ruin lahetan la’os problema mais onra tenki, lalika diskuti.

Semináriu ne’e partisipa husi Vise-Ministru Asuntus Parlamentares Adérito Hugo da Costa, Director Executive & Presidente AMRT Antoninho Baptista Alves “Hammar”, Veteranus Baguia, Komandatnte PNTL Munisípiu Baucau Superintende  António Mauluta, Xefe Gabinete MACLN Nilton das Neves, konvidadus no komunidade sira.

Reportagem : Eva Ximenes.

 3,126 Tatal Lee,  1 Views Today